Autor: fiodor

---

Blask śląskiej porcelany
Nowe muzeum w Tułowicach pokazuje historię śląskich manufaktur porcelany
Magdalena Ilgmann

Wiosną tego roku Śląsk, a zwłaszcza Opolszczyzna, zyskał kolejną wyjątkową atrakcję. W kwietniu 2024 roku w odrestaurowanych budynkach dawnej fabryki porcelany w Tułowicach (województwo opolskie) otwarto Muzeum Porcelany Śląskiej. Odwiedzający mogą zapoznać się tam z historią śląskiej porcelany oraz podziwiać cenne eksponaty z najbardziej znanych manufaktur, takich jak Królewska Porcelana, Wałbrzych, Jedlina-Zdrój czy Tiefenfurt.

Produkcja porcelany w Tułowicach

Historia produkcji porcelany w Tułowicach sięga 210 lat wstecz. Na początku XIX wieku Johann Carl Graf von Praschma, właściciel ziem tułowickich, wykorzystał zasoby i surowce z lasów w Niemodlinie oraz wykwalifikowanych pracowników z pobliskiej fabryki fajansu w Prószkowie, aby założyć pierwszą manufakturę fajansu przy zamku w Tułowicach. W 1842 roku manufaktura przeszła w ręce Ernsta von Frankenberga, który rozpoczął produkcję czarnego fajansu. Od 1858 roku rozpoczęto wypalanie porcelany.

W 1889 roku Erhard Schlegelmilch, pochodzący z Turyngii, rozbudował manufakturę przy wsparciu finansowym ojca, który produkował porcelanę w Suhl, przekształcając ją w fabrykę porcelany, gdzie około 1910 roku pracowało prawie 800 osób. Większość produkowanej tutaj porcelany, sygnowanej marką R.S. Prussia Tillowitz, eksportowano do Stanów Zjednoczonych i Kanady. Fabryka miała także przedstawicielstwa m.in. w Austrii, Holandii i Anglii.

Wybór asortymentu dostosowywano do gustów zagranicznych klientów, produkując bogato zdobioną porcelanę w wielu formach. W latach 1939-1940 fabryka dostarczała również wyroby dla wojska. Po wojnie fabryka została przejęta przez władze sowiecko-polskie w 1945 roku. W 1947 roku produkcję cennej porcelany przestawiono na mniej wartościowy półporcelan. Prawie 30 lat później, w 1976 roku, otwarto nową, dużą fabrykę, a stare budynki przekształcono m.in. w szkołę dla przyszłych specjalistów od porcelany.

Eksponaty prezentowane są we wnętrzach urządzonych w stylu epoki

Fabryka w Tułowicach była jedną z największych fabryk porcelany na polskim Śląsku, zatrudniającą około 1500 pracowników. W 1995 roku Państwowy Zakład Porcelitu Stołowego został sprywatyzowany i przekształcony w Fabrykę Porcelitu Tułowice S.A. W 2001 roku przedsiębiorstwo ogłosiło upadłość. Dziś w dawnych budynkach fabryki mieści się kilka przedsiębiorstw przemysłowych. Od 2015 roku trwała staranna renowacja i konserwacja części starych budynków, aby przekształcić je w muzeum.

Powstanie Muzeum Porcelany Śląskiej

W lutym tego roku ostatnia śląska fabryka porcelany „Karolina” w Jaworzynie Śląskiej ogłosiła upadłość. Była ona znana ze swoich przedwojennych produktów pod nazwą Porcelana Królewska. Tym samym zakończyła się ponad 200-letnia era produkcji porcelany na Śląsku. Dwa miesiące później, w kwietniu, w Tułowicach otwarto Muzeum Porcelany Śląskiej, prowadzone przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska, aby zachować pamięć o blasku śląskich fabryk porcelany. Nowe muzeum powstało na terenie dawnej fabryki porcelany w zrujnowanym budynku administracyjnym i magazynowym z 1904 roku.

Dzięki wytrwałej pracy przez dziewięć lat, Fundacja z siedzibą we Wrocławiu, kierowana przez Piotra Gerbera, z pomocą fachowych, idealistycznych przyjaciół i współpracowników, starannie odrestaurowała dawne budynki fabryczne, tworząc atrakcyjne przestrzenie muzealne na trzech piętrach.

Cenne eksponaty prezentowane są w nowoczesnych aranżacjach przestrzennych. Szczególnie cenne i piękne są porcelanowe figurki z Bogucic.

Odwiedzający są zachwyceni atrakcyjną prezentacją licznych, kosztownych eksponatów w witrynach i salach, które są starannie opisane w trzech językach: niemieckim, angielskim i polskim. Eksponaty te dokumentują wyroby oraz historię 14 najważniejszych śląskich manufaktur porcelany. Często są to jedyne zachowane ślady produktów tych dawnych fabryk.

Carl Tielsch & Co. Altwasser bei Waldenburg 1890-1939, Foto Ilgmann

Ekscytująca oferta dla odwiedzających

Zwiedzanie muzeum przypomina podróż w czasie. Porcelana z różnych epok i stylów prezentowana jest w teatralnej oprawie. Historyczne wnętrza ukazują, jak trendy artystyczne przenikały na wyroby porcelanowe. Porcelana w stylu secesyjnym, art déco czy modernizmu zdobi wnętrza muzealne. Spacerowi towarzyszą dźwięki dawnych czasów, brzęk maszyn, zgiełk w kawiarniach czy audycje radiowe z melodiami z lat 30. XX wieku. Odwiedzający mogą zajrzeć do pomieszczeń administracyjnych, księgowych czy marketingowych fabryki. Goście muzeum mogą także zobaczyć w pełni wyposażone biuro administracyjne dawnej fabryki. Unikalną atrakcją jest autentyczna pracownia, gdzie zwiedzający mogą poznać pracę projektantów porcelany. Oprócz kolekcji zabytkowej porcelany, w muzeum znajdują się również historyczne urządzenia do produkcji porcelany.

Muzeum organizuje spotkania grup roboczych dotyczących produkcji i zdobienia porcelany. Uczestnicy mogą sami stworzyć i ozdobić wyrób porcelanowy lub nauczyć się malowania „wzoru opolskiego”, wpisanego na polską listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Dla kolekcjonerów porcelany muzeum oferuje miejsce na konferencje, spotkania autorskie i aukcje zabytkowej porcelany. Podczas oczekiwania na przewodnika, odwiedzający mogą napić się kawy lub herbaty z zabytkowej porcelany w kawiarni muzealnej.

Ochrona przemysłowego dziedzictwa Śląska

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska, kierowana przez architekta dr Piotra Gerbera, jest największą niezależną organizacją non-profit w Polsce, która zajmuje się ochroną i udostępnianiem przemysłowego dziedzictwa. Fundacja prowadzi obecnie pięć muzeów: nowe Muzeum Śląskiej Porcelany w Tułowicach, Muzeum Kolejnictwa na Śląsku w Jaworzynie Śląskiej, Muzeum Hutnictwa Cynku „Walcownia” w Katowicach, Młyn Hilberta w Dzierżoniowie oraz Muzeum Techniki Rolniczej w Piotrowicach Świdnickich (powiat świdnicki). Pozostałe muzea, ukazujące wspaniałe przemysłowe dziedzictwo Śląska, będą przedstawiane w kolejnych wydaniach „Schlesien Heute”.

Pierwsze koszyczki do szklanek na herbatę pojawiły się pod koniec XVIII wieku w Rosji i Niemczech. W XIX i na początku XX wieku spotykamy je również we Francji, Rosji i Polsce. Po I wojnie światowej zachwycała się nimi Europa Wschodnia, a w Europie Zachodniej przestały być używane. Były produkowane z różnych metali jak cyna, srebro, mosiądz czy aluminium, a w drugiej połowie XX wieku z plastiku.

Szklanka z koszyczkiem weszła do polskiej tradycji sztuki użytkowej już w XIX wieku, a szczególnie została rozpropagowana w czasach PRL-u. Dlatego wyprodukowane koszyczki dla szklanek do herbaty z porcelany mogą nas dziwić. Szczególnie dlatego, że były produkowane w okresie międzywojennym przez Porzellanfabrik Koenigszelt w Jaworzynie Śląskiej, po wojnie przemianowanej na Fabrykę Porcelany Karolina. Znane są nam dwie wersje porcelanowych koszyczków produkowanych w Jaworzynie Śląskiej: srebrzone galwanicznie i białe ze złotymi uchwytami. Po II wojnie światowej nie wznowiono produkcji porcelanowych koszyczków do szklanek na herbatę.  

Koszyczek do herbaty. Fabryka Porcelany Koenigszelt, Jaworzyna Śląskiej

Codzienna przerwa na herbatę jest jedną z najstarszych tradycji świata, bez niej nie byłoby koncernów porcelanowych. Muzeum Porcelany Śląskiej prezentuje na ekspozycji serwisy herbaciane znanych śląskich przedwojennych manufaktur. Zwiedzając nasze muzeum możesz dowiedzieć się do czego służyły poszczególne wyroby porcelanowe. Niezwykle ciekawe są porcelanowe zaparzacze do herbaty.

Zaparzacze porcelanowe, Porzellanfabrik Rauschert Kowary

Dzwonki od wieków były wykorzystywane do obrzędów magicznych. Dzwoniąc odganiały złe moce i dawały szczęście dzwoniącym. Dawały sygnał osobom wzywanym, a także były używane jako instrument muzyczny. Produkowane były przeważnie z metalu na przykład brązu lub mosiądzu. Gdy królewska Manufaktura w Miśni / Meissen rozpoczęła produkcję dzwonków inne fabryki porcelany, w tym śląskie  również rozpoczęły produkcję tych przedmiotów dla swoich klientów. Dzwonki były wykorzystywane między innymi do wzywania dzieci na obiad. Ciekawe formy porcelanowych dzwonków ozdabiały wnętrza, były także bardzo lubiane przez klientów w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Ze śląskich fabryk porcelany głównym producentem dzwonków był Fabryka Porcelany Reinholda Schlegelmilcha z Tułowic / Reinchold Schlegelmilch Porzellanfbrik Tillowitz. Jej secesyjne dzwonki cieszyły się dużą popularnością wśród amerykańskich nabywców. Dzisiaj dzwonki z porcelany są elementem reklamowym, a ich producentem była Fabryka Porcelany Kristoff / Krzysztof z Wałbrzycha, zamknięta w 2023 roku. Wałbrzyska fabryka produkowała dzwonki w dwóch wersjach i rozmiarach: białej bez malatury i malowane farbami lustrowymi.   

Dzwonek R. Schlegelmilch Fabryka Porcelany Tułowice i dzwonek Fabryka Porcelany Kristoff Wałbrzych

Porcelana to bardzo plastyczny wyrób, odporny na warunki atmosferyczne, kwasy i temperaturę. Była i wciąż jest wykorzystywana w różnych dziedzinach gospodarki. Wytwórnie śląskie produkowały porcelanę użytkową jak np. tabliczki na drzwi, tablice nagrobne, dzwonki, pojemniki na przyprawy czy zestawy sanitarne. Wiele z tych przedmiotów można oglądać na wystawie w naszym tułowickim muzeum.

Rozpoczęły się XXXIII Igrzyska Olimpijskie w Paryżu. Śląskie fabryki porcelany nie wyprodukują z tej okazji już żadnego okolicznościowego wyrobu. Wszystkie śląskie fabryki zostały niestety zamknięte. Pierwsze znane nam wyroby z okazji olimpijskich igrzysk nowożytnych w naszych fabrykach porcelany powstały na olimpiadę w Berlinie w 1936 roku. Fabryka Porcelany Tuppacka z Parowej / Tuppack Porzellanfabrik Tiefenfurt na zamówienie komitetu olimpijskiego wyprodukowała puchary i komplety śniadaniowe z symbolami olimpijskimi. Także w fabryce Reincholda Schlegalmilcha Tułowice / Reinhold Schlegelmilch Porzellanfabrik Tillowitz i Fabryce Porcelany Koenigszelt Jaworzyna Śląska / Porzellanfabrik Koenigszelt powstały patery i popielniczki z symbolami olimpijskimi. 

Po drugiej wojnie światowej znane są wyroby wyprodukowane z okazji olimpiady w 1972 roku. Fabryka Porcelany Karolina Jaworzyna Śląska wyprodukowała serwis na olimpiadę w München / Monachium. Także Fabryka Porcelany Bogucice później Śląska Porcelana Katowice Bogucice, również produkowała dla Polskiego Komitetu Olimpijskiego serwisy i patery. 

Wyroby śląskich manufaktur nie ograniczały się wyłącznie do serwisów użytkowych. Często produkowano porcelanę do celów reklamowych lub prezentowych. W naszym muzeum ukazana jest wystawa porcelany prezentowej, wręczanej na jubileusze, święta lub z okazji ukończenia nauki na prestiżowej uczelni. Muzeum Porcelany Śląskiej prezentuje porcelanę reklamową marki Sorau, popielniczki C.T. z logiem wytwórni tytoniowych.

Przygotowujemy wystawę porcelany użytkowej z lat 70 XXw. na której jeszcze w tym roku dostępna będzie kolekcja misiów olimpijskich wyprodukowanych przez Fabryki Porcelitu Stołowego Tułowice. Do zobaczenia w muzeum!

Filiżanka na Olimpiadę Monachium 1972. Fabryka Porcelany Karolina Jaworzyna Śląska

W okresie międzywojennym województwo śląskie było wiodącym województwem we wszystkich dziedzinach gospodarki II Rzeczypospolitej. Fabryka Porcelany Giesche zatrudniała wybitnych projektantów i artystów, którzy projektowali dla fabryki wspaniałe serwisy. Jednym z największych osiągnięć artystycznych zaprojektowanym w okresie międzywojennym dla Fabryki Porcelany Giesche w Katowicach-Bogucicach były serwisy „Katowice” i „Krystyna”. 

Serwis „Каtowice” został wykonany i wszedł do produkcji prawdopodobnie na początku lat 30. XX wieku. Serwis ten stanowił wizytówkę przedwojennego województwa śląskiego; kojarzono go z tradycją i śląską kulturą. W katalogach nazywany był fasonem nowoczesnym. W katalogu Jakuba Grossa z Krakowa reklamowano go słowami: „Serwis do kawy Katowice w nowoczesnym fasonie zdobi piękny deseń, stylizowane liście oraz uszka srebrzone”.

Mlecznik Katowice i Krystyna, Fabryka Porcelany Giesche

W Muzeum Porcelany Śląskiej można podziwiać wybrane serwisy wyprodukowane przez Giesche.  “Forma 36”, “Łucja” czy zdobiony srebrnym lusterem, efektowny “Empire” w stylu Art déco. Pokazujemy wyroby fabryki Giesche na przestrzeni wielu lat funkcjonowania koncernu. Zapraszamy do Tułowic!

W 1888 roku fabryka Ohme, jako pierwsza, zastosowała do zdobienia swoich wyrobów kolorowy druk. W 1894 roku dyrektor Bauer opatentował piec tunelowy do wypalania porcelany gazem. Fabryka posiadała przedstawicielstwa między innymi: w Londynie, Paryżu, Barcelonie, Oslo, Amsterdamie i Rio de Janeiro. Przed wybuchem I wojny światowej fabryką zarządzało trzech współwłaścicieli: Hermann senior, Hermann junior i dyrektor Bauer. Właściciele fabryki byli filantropami. Wybudowali dom sierot dla dziewczyn, które po osiągnięciu wieku produkcyjnego znajdowały w fabryce pracę jako malarki porcelany. Fabryka posiadała również 32 domy dla pracowników fabryki.

Ponad 50% produkcji porcelany fabryka eksportowała do Stanów Zjednoczonych, gdzie robiła prawdziwą furorę wśród klientów. Jednak kryzys światowy w 1929 roku, który rozpoczął się w Nowym Jorku był końcem fabryki porcelany Ohme. Brak zamówień z USA ograniczył produkcję porcelany, by rok później, w 1930 roku, doprowadzić do bankructwa fabryki.

Hermann Ohme urodził się w 1841 roku w Weissenfels (Saale). 28 czerwca 1875 roku ożenił się z siostrzenicą Carla Kristera, założyciela pierwszej manufaktury porcelany w Wałbrzychu. Pieniądze żony pozwoliły mu w 1881 roku rozpocząć budowę fabryki porcelany na dzisiejszym Szczawienku (dawne Niedersalzbrunn). W fabryce pracowali wysokiej klasy modelarze i specjaliści, którzy gwarantowali wysoką jakość produkcji. Ohme wystawiał swoją porcelanę na targach w Lipsku i innych ważnych wystawach. W 1891 roku za swoje wyroby otrzymał w Londynie dyplom honorowy I klasy. W 1904 roku w Saint Louis, w USA oraz we Wrocławiu otrzymał złote medale. 

Powstały w 1900 roku w Berlinie – Niemiecki Związek Fabryk Porcelany, którego współzałożycielem był dyrektor Bauer, zakwalifikował Fabrykę Ohmego do fabryk, które produkowały najwyższej jakości porcelanę w Niemczech. Taki zaszczyt spotkał tylko 11 fabryk i manufaktur. 

Hermann Ohme

W 1920 roku w Szopienicach-Roździeniu powstała pierwsza na czarnym Górnym Śląsku fabryka porcelany, która nosiła nazwę Oberschlesische Porzellanfabrik Gebhard & Barabasch. W tym samym roku wykupił ją pochodzący z Tarnowa Opolskiego Richard Czuday, który zmienił nazwę na Czuday Werke G.m.b.H. Fabryka. Od początku produkowała elementy elektrotechniczne. Po przejęciu wschodniej części Górnego Śląska w 1922 roku fabryka zmieniła nazwę na Elektroporcelana S.A. W grudniu 1923 roku spadkobiercy Georga von Giesche zainteresowali się fabryką Czudaya, wykupili 51% akcji zakładu i stali się jej współwłaścicielami. Dyrektorem zakładu został Richard Czuday. W 1924 roku kupiono budynki po byłej fabryce pasz w Bogucicach, które następnie przebudowano na nowoczesną fabrykę porcelany. Zakład oddano do użytku na początku 1925 roku, przyjął nazwę: Fabryka Porcelany Giesche, dawniej Czuday Katowice-Bogucice. W 1926 roku większość akcji spółki „Giesche” kupił amerykański Koncern Harrimana. 30 lipca 1929 roku dyrektor Richard Czuday zrezygnował z pełnionej funkcji i przeniósł się do nowo wybudowanej Fabryki Porcelany w Rudzie Śląskiej-Bykowinie.

Fabryka Porcelany Giesche Katowice Bogucice

Olbrzymi koncern Giesche dysponował hutami ołowiu, kopalniami rud cynku, węgla i galmanu, walcowniami cynku, przedsiębiorstwami chemicznymi i manufakturami porcelany. Obie fabryki założone przez braci Czuday – Giesche i Huta Franciszka są ukazane na ekspozycji w naszym muzeum. Przedstawia ona porcelanę stołową oraz słynne figurki, ale i izolatory wysokich napięć czy oprawy oświetleniowe.

Zapraszamy!

Sto lat po odkryciu receptury masy porcelanowej, dokonanym przez hrabiego Ehrenfried Walter von Tschirnhaus, w miejscowości Tiefenfurt (obecnie Parowa) leżącej kilkanaście kilometrów od miejscowości Sławnikowice niem. Kieslingswalde, w 1808 roku powstaje prężny ośrodek produkujący ceramikę. W późniejszym okresie produkujący porcelanę. 

W 1810 roku w Prusach, do których wówczas należał Śląsk, król pruski – Fryderyk Wilhelm III wprowadził prawo o wolności wykonywania profesji (Gewerbefreiheit). Prawo to zniosło cła wewnętrzne i ograniczenia produkcji. Każdy obywatel mógł inwestować w dowolną gałąź produkcji. Pierwsza manufaktura porcelany na Śląsku powstała w Wałbrzychu w 1820 roku. Kupiec Rausch założył tam małą manufakturę porcelany sanitarnej z jednym piecem do wypalania porcelany i 9 pracownikami. Tak przygotowany zakład rozpoczął produkcję białej porcelany, z której odlewano talerze i inne naczynia. W 1823 roku zatrudniono malarza kobaltem Carla Kristera – późniejszego jej właściciela. 

Fabryka porcelany w Parowej

Nasze Muzeum posiada w zbiorach porcelanę pochodzącą z trzech różnych wytwórni z miejscowości Tiefenfurt (obecnie Parowa). Na ekspozycji zobaczyć można również zabytkowy termometr, służący do określenia temperatury wypału w piecach tunelowych, pochodzących z Fabryki Tuppacka z Parowej.

Śląsk przodował w produkcji porcelany w Europie. Głównym odkrywcą składu porcelany w 1708 roku był urodzony w miejscowości Kieslingswalde (obecnie Sławnikowice k/ Zgorzelca) na Śląsku hrabia Ehrenfried Walter von Tschirnhaus. Na rozwikłanie zagadki otrzymywania porcelany stracił kawał życia. Po wykonaniu setek doświadczeń udało mu się w końcu, jako pierwszemu w Europie, otrzymać stopioną masę porcelanową, która jednak odbiegała od białej porcelany. Prace realizował do końca życia na przemian w Sławnikowicach lub w Dreźnie. W czasach panowania Augusta Mocnego wtajemniczył w całą sprawę alchemika Böttgera, który staje się jego pomocnikiem. W 1709 r. Böttger zdołał wynaleźć białą porcelanę, w tym samym czasie Tschirnhaus umiera i cała sława odkrywcy porcelany spada na jego pomocnika. Jednak bez mrówczej pracy Tschirnhaus, zachwycające wyroby miśnieńskiej manufaktury nigdy by nie powstały.

Hrabia Ehrenfried Walter von Tschirnhaus

Tiefenfurt (Parowa) to śląska miejscowość, która była jednym z wiodących regionów produkcji porcelany w Europie. Sto lat po odkryciu masy porcelanowej przez Ehrenfrieda Waltera von Tschirnhausa, Parowa zaczęła słynąć z produkcji porcelany.
Pierwszy fajans ceramiczny powstał tam w 1808r. Wyroby z trzech największych fabryk Parowej zdobią nasze ekspozycje.

Zapraszamy na wystawę i ciekawe opowieści do Muzeum Porcelany Śląskiej w Tułowicach!